Vai trò của chuyển đổi số hướng tới mô hình Hải quan thông minh

Kết quả rõ nét

Theo đánh giá của Cục Hải quan, quá trình chuyển đổi số của cơ quan Hải quan đã trải qua quá trình số hóa sâu rộng. Hệ thống VNACCS/VCIS hiện được coi là công cụ trung tâm trong quản lý tờ khai điện tử và tự động hóa thông quan. Từ đầu năm 2025, cơ quan Hải quan đã tiến hành cải tiến hệ thống công nghệ thông tin tập trung, nâng cao khả năng xử lý và kết nối dữ liệu nội ngành để phục vụ chuyển đổi số.

Thống kê cho thấy, hiện nay, 100% thủ tục hải quan cơ bản được số hóa, và tỷ lệ doanh nghiệp (DN) tham gia hệ thống đạt khoảng 99,65%. Cơ chế một cửa quốc gia (NSW) đã tích hợp trên 250 thủ tục hành chính của 13 bộ, ngành. Bên cạnh đó, cơ quan Hải quan đã trao đổi chính thức thông tin chứng nhận xuất xứ mẫu D điện tử với 9 nước ASEAN thông qua Cơ chế một cửa ASEAN.

Hệ thống soi chiếu, giám sát của cơ quan Hải quan.

Mức độ tự động hóa thủ tục đã tạo ra các luồng xanh nhanh chóng, trong đó lô hàng đủ tiêu chí có thể thông quan chỉ trong 1-3 giây, tạo nên một bước nhảy về hiệu năng so với trước kia. Ngành Hải quan cũng đã ứng dụng các thiết bị máy soi container, hệ thống seal định vị điện tử và giám sát trực tuyến để tăng cường kiểm soát sau thông quan.

Tại cửa khẩu quốc tế Móng Cái là một ví dụ cụ thể. Tính đến 15/9/2025, đã xử lý 78.828 tờ khai với kim ngạch hơn 4,188 tỷ USD, tăng 20% về số tờ khai và 34% về kim ngạch so với cùng kỳ năm 2024, nhờ vào việc áp dụng hệ thống tự động hóa và các quy trình điện tử tại cửa khẩu.

Những thành tựu trên giúp rút ngắn thời gian thông quan, giảm chi phí cho DN, tăng tính minh bạch và nâng cao hiệu quả kiểm soát rủi ro. DN ít phải đợi giấy tờ, hệ thống cung cấp thông tin trực tuyến và cơ chế xử lý hồ sơ luồng xanh giúp giảm đáng kể sự chậm trễ không cần thiết. Cơ quan Hải quan cũng đặt mục tiêu đến năm 2025 thực hiện chuyển đổi số hoàn chỉnh với 100% thủ tục, chứng từ và hồ sơ nghiệp vụ được chuyển thành dữ liệu số; 100% dịch vụ công trực tuyến cấp độ 4 cho các thủ tục có nhu cầu cao.

Tuy nhiên, hạn chế vẫn tồn tại rõ nét. Dữ liệu giữa các bộ, ngành và chi cục hải quan chưa đồng bộ hoàn toàn, dẫn đến tình trạng phân mảnh thông tin và trùng lặp trong khai báo. Mặc dù có hệ thống phân luồng rủi ro, nhiều quyết định kiểm tra vẫn dựa vào thủ công thay vì mô hình phân tích dữ liệu thông minh. Ngoài ra, nhân lực công nghệ tại một số chi cục địa phương chưa đáp ứng yêu cầu về kỹ năng quản lý dữ liệu lớn, an toàn thông tin và ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI). Hệ thống VNACCS/VCIS cũng đã vận hành nhiều năm nên có nhu cầu nâng cấp để đáp ứng yêu cầu Hải quan thông minh tương lai.

Ứng dụng triệt để

Thời gian qua, cơ quan Hải quan đã ứng dụng triệt để nền tảng dữ liệu lớn và phân tích rủi ro tự động. Một trong những bước tiến quan trọng trong quản lý hải quan hiện nay là khả năng ứng dụng dữ liệu lớn (Big Data) để hỗ trợ ra quyết định và sàng lọc rủi ro.

Theo số liệu của Cục Hải quan, từ đầu năm 2025 đến nay, cơ quan Hải quan đã thực hiện soi chiếu khoảng 20.000 container, phát hiện gần 1.000 container có dấu hiệu nghi vấn. Những con số này cho thấy việc khai thác dữ liệu từ hồ sơ hải quan điện tử, tờ khai xuất nhập khẩu (XNK) và lịch sử tuân thủ của DN đang được sử dụng ngày càng hiệu quả để định hướng kiểm tra có trọng điểm.

Công chức Hải quan cửa khẩu quốc tế Hữu Nghị (Chi cục Hải quan khu vực VI) giám sát hàng hóa bằng máy soi chiếu di động. Ảnh: H.Nụ

Tuy nhiên, đánh giá từ Cục Hải quan cho thấy, quy trình phân tích dữ liệu hiện nay vẫn chủ yếu dựa vào kinh nghiệm chuyên gia, chưa được tự động hóa hoàn toàn, cho thấy dư địa lớn cho việc triển khai các thuật toán học máy (machine learning) nhằm dự báo rủi ro trong tương lai.

Ngoài ra, việc ứng dụng AI trong hỗ trợ nghiệp vụ cũng được xem là một trong những công cụ đột phá hướng tới Hải quan thông minh. Tại Chi cục Hải quan khu vực II đã bắt đầu thử nghiệm sử dụng AI để tra cứu, tổng hợp thông tin nhanh và hỗ trợ phân tích nghiệp vụ trong khâu thông quan. Bước thử nghiệm này mở ra khả năng hình thành các hệ thống hỗ trợ quyết định cho công chức Hải quan, đặc biệt trong nhận diện các hành vi gian lận phức tạp, phân tích hình ảnh soi chiếu container hoặc dự đoán hành vi vi phạm dựa trên dữ liệu lịch sử. Dù mới ở giai đoạn khởi đầu, việc ứng dụng AI đánh dấu bước chuyển từ phản ứng sang chủ động trong quản lý nhà nước về hải quan.

Không chỉ vậy, trong bối cảnh thương mại xuyên biên giới ngày càng phức tạp, việc ứng dụng Internet vạn vật (IoT) và các thiết bị định vị thông minh đóng vai trò then chốt trong giám sát hàng hóa theo thời gian thực. Tại cảng Greenport (Hải Phòng), cơ quan Hải quan đã thí điểm sử dụng seal định vị điện tử gắn trên container nhằm theo dõi hành trình hàng hóa từ điểm xếp hàng đến điểm dỡ hàng, qua đó giảm thiểu rủi ro can thiệp trái phép và tăng cường minh bạch trong vận chuyển.

Song song với đó, định hướng phát triển nền tảng Blockchain quốc gia được công bố năm 2025, mở ra khả năng ứng dụng chuỗi khối trong chứng nhận xuất xứ điện tử (e-C/O) và truy xuất nguồn gốc hàng hóa. Nếu được triển khai đồng bộ, các công nghệ này sẽ tạo ra một chuỗi tin cậy kỹ thuật số trong thương mại quốc tế, nơi mọi giao dịch và chứng từ đều có thể xác minh tức thời và không thể bị chỉnh sửa.

Theo Cục Hải quan, Hải quan thông minh không chỉ dừng lại ở việc số hóa quy trình nội bộ, mà còn hướng tới xây dựng hệ sinh thái dữ liệu Hải quan số, nơi dữ liệu được chia sẻ tự động giữa cơ quan Hải quan - Thuế - Ngân hàng - DN logistics và các cơ quan kiểm tra chuyên ngành.

Một số đơn vị như Chi cục Hải quan khu vực II đã triển khai hệ thống tra cứu nhanh dữ liệu phương tiện vận tải, lịch sử chấp hành pháp luật và thông tin DN để đánh giá rủi ro và cảnh báo sớm cho các chi cục khác. Đơn vị này cũng vận hành máy soi container di động nhằm rút ngắn thời gian kiểm tra, tăng tốc độ luân chuyển hàng hóa mà vẫn bảo đảm kiểm soát chặt chẽ.