Thúc đẩy chuyển đổi số hiện thực hóa mục tiêu Hải quan số, Hải quan thông minh

Định hướng ưu tiên

Trong xu thế toàn cầu hóa và phát triển của thương mại điện tử xuyên biên giới, chuyển đổi số trong lĩnh vực hải quan đã trở thành một trong những định hướng ưu tiên của các quốc gia.

Theo Tổ chức Hải quan thế giới (WCO), “Digital Customs” được hiểu là việc ứng dụng các hệ thống công nghệ số nhằm thu thập, xử lý và quản lý dữ liệu liên quan đến hàng hóa, phương tiện vận tải và dòng tiền qua biên giới, thay thế hoàn toàn các thủ tục giấy tờ truyền thống bằng quy trình điện tử, hướng tới mục tiêu hiệu quả, minh bạch và bảo đảm an ninh thương mại toàn cầu.

Công chức sử dụng thành thạo các nền tảng, dịch vụ số và ứng dụng AI hỗ trợ công việc

WCO nhấn mạnh rằng chuyển đổi số không chỉ là việc áp dụng công nghệ thông tin, mà còn là quá trình tái cấu trúc quy trình nghiệp vụ hải quan, tích hợp dữ liệu lớn, điện toán đám mây và công nghệ cảm biến để xây dựng hệ thống hải quan thông minh.

Tại Việt Nam, Bộ Tài chính và Tổng cục Hải quan (nay là Cục Hải quan) đã xác định chuyển đổi số là định hướng trọng tâm trong giai đoạn 2021-2030. Mục tiêu đến năm 2025 là tự động hóa toàn bộ thủ tục hải quan, áp dụng trí tuệ nhân tạo (AI), internet vạn vật (IoT) và dữ liệu lớn trong quản lý rủi ro, tiến tới hình thành mô hình Hải quan số, Hải quan thông minh.

Theo đó, chuyển đổi số không chỉ giới hạn trong thủ tục điện tử mà còn bao gồm tái cấu trúc bộ máy, tối ưu hóa quy trình nghiệp vụ, và kết nối dữ liệu liên ngành giữa hải quan, thuế, công thương và logistics.

Đang diễn ra mạnh mẽ

Theo đánh giá của nhiều chuyên gia, chuyển đổi số trong lĩnh vực hải quan đang được xem là bước đột phá quan trọng nhằm đáp ứng nhu cầu hội nhập thương mại toàn cầu, logistics số và chuỗi cung ứng thông minh. Bởi theo WCO và Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế (OECD), hải quan hiện đại không chỉ dừng ở tự động hóa các quy trình nghiệp vụ, mà phải tiến tới mô hình Hải quan thông minh-nơi mọi hoạt động quản lý, giám sát, dự báo và ra quyết định đều dựa trên dữ liệu số, trí tuệ nhân tạo và chia sẻ thông tin xuyên biên giới.

Do đó, chuyển đổi số vì thế vừa là mục tiêu chiến lược, vừa là yêu cầu tất yếu để đảm bảo cân bằng giữa tạo thuận lợi thương mại và kiểm soát tuân thủ pháp luật quốc tế.

Đại diện Hải quan khu vực VI trao đổi về kinh nghiệm với Hải quan Nam Ninh (Trung Quốc) về xây dựng Hải quan số - bước đệm để hướng đến xây dựng mô hình Hải quan thông minh và Cửa khẩu thông minh. Ảnh: Tô Hà

Đại diện Ban Quản lý giám sát về hải quan (Cục Hải quan) cho biết, trên phạm vi quốc tế, các nghiên cứu gần đây đã phân tích sâu sắc vai trò của công nghệ và quản trị dữ liệu trong hiện đại hóa hải quan. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng ứng dụng các công nghệ tiên tiến như AI, blockchain, dữ liệu lớn (Big Data) và các hệ thống mã số hàng hóa điện tử (như TARIC, HTSUS) đã giúp nâng cao năng lực quản lý rủi ro, giảm thời gian thông quan và ngăn chặn gian lận thương mại.

Tại Việt Nam, quá trình chuyển đổi số trong hải quan đang diễn ra mạnh mẽ, song vẫn đối mặt với nhiều rào cản về thể chế và kỹ thuật. Theo đại diện Ban Quản lý giám sát về hải quan, quản lý rủi ro đã trở thành trụ cột của Hải quan Việt Nam trong 15 năm qua, giúp chuyển đổi từ mô hình kiểm tra 100% sang mô hình giám sát dựa trên dữ liệu.

Tuy nhiên, hệ thống dữ liệu phân tán và cơ chế chia sẻ thông tin chưa thống nhất đang cản trở việc triển khai Hải quan thông minh. Tại nghiên cứu chuyển đổi số trong logistics cảng biển Hải Phòng đã chỉ ra, công nghệ chỉ là một phần của vấn đề; yếu tố quyết định nằm ở chiến lược tổng thể, năng lực nhân sự và sự phối hợp giữa các bên liên quan. Các nghiên cứu trong nước hiện nay chủ yếu mô tả thực trạng và đề xuất giải pháp ở mức khái quát, chưa làm rõ cơ chế vận hành nội tại của quá trình chuyển đổi số trong hải quan.

Bà Ngô Thị Việt Anh, Khoa Ngoại ngữ (Học viện Tài chính) cho rằng, do thiếu khung lý thuyết tích hợp giữa quản lý rủi ro, quản trị dữ liệu và đổi mới công nghệ trong chuyển đổi số hải quan và chưa có nghiên cứu nào đánh giá toàn diện mức độ sẵn sàng số của Hải quan Việt Nam trên ba trụ cột: thể chế, hạ tầng dữ liệu và hợp tác quốc tế.

Do đó, vai trò của chuyển đổi số như một động lực chiến lược để nâng cao hiệu quả, minh bạch và năng lực cạnh tranh của Hải quan Việt Nam trong kỷ nguyên kinh tế số. Đặc biệt, thúc đẩy quá trình chuyển đổi sang mô hình Hải quan số - Hải quan thông minh trong giai đoạn đến năm 2030.