Startup có thể trắng tay vì không “tài sản hoá” phần mềm, dữ liệu

Nền tảng TMĐT có thể có hàng trăm ngàn người dùng, nhưng nếu không định danh và bảo hộ dữ liệu, mọi giá trị đó cũng không thể chuyển hoá thành vốn, cổ phần hay thế chấp. Đồ họa: TT

Điểm “nghẽn” khiến ý tưởng không thể trở thành tài sản

Trong bối cảnh phần mềm, dữ liệu và các giải pháp số là “xương sống” của doanh nghiệp, đặc biệt trong lĩnh vực TMĐT, thì việc xem nhẹ giá trị của tài sản trí tuệ đang trở thành rào cản lớn cho sự phát triển của các startup Việt Nam.

Chia sẻ của một startup công nghệ, mặc dù doanh nghiệp có hàng chục nghìn người dùng, có khách hàng trả phí và nhận được đánh giá tích cực từ các tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp. Tuy nhiên, khi tiếp cận ngân hàng và quỹ đầu tư, câu hỏi đầu tiên họ nhận được là: Tài sản đảm bảo đâu? phần mềm đã định giá chưa? có đăng ký bản quyền không? có ghi nhận vào báo cáo tài chính không?... Startup không trả lời được.

Cũng giống như rất nhiều doanh nghiệp khác trong lĩnh vực TMĐT, họ chưa bao giờ nghĩ rằng những gì mình đang sở hữu (gồm: phần mềm, thuật toán, dữ liệu khách hàng) lại có thể (và phải) được coi là tài sản.

TS, Luật sư Lê Bá Thường, Viện trưởng Viện Nghiên cứu pháp luật và văn hóa doanh nghiệp cho biết, hiện nay, nhiều doanh nghiệp công nghệ, thiết kế, TMĐT… tại Việt Nam đang sở hữu những giá trị phi vật thể có thể tạo ra lợi thế cạnh tranh rõ rệt. Đó là phần mềm, thuật toán, nền tảng TMĐT, nhãn hiệu, thiết kế kỹ thuật và đặc biệt là dữ liệu người dùng.

Tuy nhiên, những thứ có thể trở thành tài sản đó lại thường bị... đẩy vào chi phí R&D (nghiên cứu và phát triển). Không được đăng ký, không định giá, không ghi nhận kế toán, dẫn đến việc doanh nghiệp không thể dùng chúng để vay vốn, kêu gọi đầu tư hay thậm chí bảo vệ quyền lợi nếu xảy ra tranh chấp.

Thậm chí, không ít trường hợp startup Việt bị copy ý tưởng, sao chép nền tảng, hay bị đối tác thương mại nước ngoài đăng ký bản quyền trước. Theo TS, Luật sư Lê Bá Thường, sở dĩ ý tưởng không thể trở thành tài sản là bởi do các điểm “nghẽn” sau:

Thứ nhất, tư duy quản trị còn coi nhẹ tài sản trí tuệ: Nhiều chủ doanh nghiệp vẫn chưa nhìn nhận đúng về giá trị của tài sản trí tuệ. Đối với họ, IP (tài sản trí tuệ) chỉ là phần phụ, có cũng được, không có cũng chẳng sao.

Điều này đi ngược hoàn toàn với xu hướng toàn cầu, nơi các doanh nghiệp sẵn sàng bỏ ra hàng triệu đô để mua lại một giải pháp công nghệ hoặc dữ liệu người dùng.

Thứ hai, thiếu năng lực nội bộ để quản lý tài sản trí tuệ: Rất ít doanh nghiệp có bộ phận chuyên trách về IP hoặc hiểu rõ các quy trình định giá, ghi nhận tài sản vô hình theo chuẩn mực quốc tế như IAS 38.

Với các công ty TMĐT, điều này còn nghiêm trọng hơn, nền tảng TMĐT có thể có hàng trăm ngàn người dùng, nhưng nếu không định danh và bảo hộ dữ liệu, mọi giá trị đó cũng không thể chuyển hóa thành vốn, cổ phần hay thế chấp.

Thứ ba, thiếu liên kết hệ sinh thái hỗ trợ IP: Thực tế cho thấy, doanh nghiệp chưa có kết nối với đơn vị định giá IP, chưa biết cách làm việc với ngân hàng khi tài sản thế chấp là phần mềm hay dữ liệu người dùng. Họ cũng ít được tiếp cận với các quỹ đầu tư có chuyên môn thẩm định tài sản vô hình.

Điều này khiến cho toàn bộ hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo, đặc biệt trong lĩnh vực TMĐT, bị "bó chân" vì không thể chuyển đổi tài sản trí tuệ thành nguồn lực tài chính phục vụ phát triển.

Tài sản hóa ý tưởng: Không xa vời, chỉ thiếu bắt đầu

Ở nhiều quốc gia phát triển, IP đã từ lâu là một tài sản tài chính thực sự: có thể định giá, chuyển nhượng, bảo hiểm, góp vốn và bảo vệ bằng luật pháp.

Trong lĩnh vực TMĐT, IP đóng vai trò cốt lõi. Nền tảng TMĐT không chỉ là nơi giao dịch, mà còn là kho dữ liệu hành vi người tiêu dùng. Nếu không được bảo hộ, giá trị này hoàn toàn có thể bị chiếm đoạt.

TS, Luật sư Lê Bá Thường cho rằng, trong môi trường TMĐT, nơi tốc độ và đổi mới là yếu tố sống còn, IP cần được coi là "chứng minh thư" của doanh nghiệp. Đây phải là năng lực cốt lõi mà mọi doanh nghiệp Việt cần trang bị, từ nông nghiệp công nghệ cao, thiết kế nội thất, sản xuất linh kiện, cho đến những công ty TMĐT đang tăng trưởng nóng.

Việc biến ý tưởng, phần mềm, dữ liệu, thiết kế, thương hiệu… thành tài sản hữu hình hoàn toàn có thể thực hiện được. Doanh nghiệp có thể đăng ký sở hữu trí tuệ cho phần mềm, kiểu dáng công nghiệp, thương hiệu, thuật toán. Ghi nhận IP theo chuẩn mực kế toán quốc tế, đảm bảo có giá trị rõ ràng khi trình bày với nhà đầu tư. Đặc biệt là tích hợp IP vào chiến lược tăng trưởng, xác định rõ đâu là tài sản lõi, đâu là đòn bẩy tài chính. Thiết lập bộ phận chuyên trách IP, dù nhỏ, để theo dõi và cập nhật giá trị tài sản trí tuệ.

"Khi làm được điều này, IP sẽ không chỉ là thứ để phô diễn ở các buổi thuyết trình startup, mà trở thành một phần sống động trong hệ thống vận hành, giúp doanh nghiệp đứng vững và phát triển trong môi trường cạnh tranh khốc liệt hiện nay", TS, Luật sư Lê Bá Thường nhấn mạnh.