Gỡ "nút thắt" cản đường thương mại điện tử xuyên biên giới

Sự không chắc chắn về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài điện tử đang ảnh hưởng trực tiếp đến niềm tin của doanh nghiệp và nhà đầu tư. Đồ họa: TT

Nút thắt về "Hiệu lực của thỏa thuận trọng tài điện tử"

TMĐT xuyên biên giới đang trở thành động lực tăng trưởng quan trọng của nền kinh tế Việt Nam. Dự báo đến năm 2025, quy mô thị trường có thể đạt 32 tỷ USD. Cùng với sự mở rộng nhanh chóng của hoạt động giao dịch số, số lượng tranh chấp phát sinh trong môi trường này cũng ngày một tăng.

Đáng chú ý, phần lớn tranh chấp trong TMĐT có giá trị không lớn nhưng xảy ra với tần suất cao. Nếu giải quyết bằng các cơ chế truyền thống tại tòa án, chi phí và thời gian đều vượt quá lợi ích kinh tế thu được. Chính vì vậy, ODR được xem là lời giải hợp lý: nhanh, tiết kiệm, không rào cản địa lý.

Tuy nhiên, để cơ chế ODR hoạt động hiệu quả, điều kiện tiên quyết là phải có cơ sở pháp lý rõ ràng và đáng tin cậy. Theo TS, Luật sư Lê Bá Thường, Viện trưởng Viện Nghiên cứu pháp luật và Văn hoá doanh nghiệp, một trong những “điểm nghẽn” hiện nay nằm ở hiệu lực của thỏa thuận trọng tài trực tuyến, tức là việc các bên đồng ý giải quyết tranh chấp qua trọng tài, nhưng toàn bộ quy trình đều thực hiện bằng phương tiện điện tử.

“Nếu hệ thống pháp luật không thừa nhận tính pháp lý của các thỏa thuận điện tử này, toàn bộ quy trình ODR dù công bằng, hiệu quả đến đâu cũng trở nên vô nghĩa”, TS Thường nhận định.

TS Lê Bá Thường cho biết, căn cứ theo Văn bản hợp nhất của Luật Trọng tài Thương mại năm 2025 (Văn bản hợp nhất số 60/VBHN-VPQH2025) ban hành ngày 15/8/2025, yêu cầu thỏa thuận được xác lập qua trao đổi giữa các bên bằng telegram, fax, telex, thư điện tử và các hình thức khác theo quy định của pháp luật.

Theo ông Thường, dù luật có đề cập một số hình thức như email, fax, telex… nhưng cách quy định mang tính liệt kê, chưa đủ bao quát và linh hoạt. Chính sự giới hạn này khiến các hình thức phổ biến trong TMĐT như click-wrap (nhấp chuột đồng ý) hay thỏa thuận qua ứng dụng nhắn tin không chắc đã được thừa nhận.

Tương tự, Luật Giao dịch điện tử năm 2023 vừa được ban hành và có hiệu lực từ ngày 1/7/2024, dù đã công nhận giá trị pháp lý của thông điệp dữ liệu nhưng do nguyên tắc “luật chuyên ngành ưu tiên áp dụng”, các quy định của Văn bản hợp nhất số 60/VBHN-VPQH2025 về hình thức văn bản vẫn có thể được viện dẫn để phủ nhận thỏa thuận trọng tài điện tử.

Trong bối cảnh kinh tế số đang phát triển mạnh mẽ, sự không chắc chắn về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài điện tử đang tạo ra một khoảng trống lớn, ảnh hưởng trực tiếp đến niềm tin của doanh nghiệp và nhà đầu tư. Việc sửa đổi Văn bản hợp nhất số 60/VBHN-VPQH2025 và ban hành Nghị quyết hướng dẫn không chỉ giải quyết vấn đề trước mắt, mà còn là bước đi chiến lược để Việt Nam bắt kịp chuẩn mực quốc tế, hỗ trợ TMĐT phát triển bền vững, nâng cao vị thế trong nền kinh tế số toàn cầu. TS, Luật sư Lê Bá Thường, Viện trưởng Viện Nghiên cứu pháp luật và Văn hoá doanh nghiệp

Sự thiếu nhất quán giữa các luật liên quan đang tạo ra những rủi ro pháp lý. Theo điểm b khoản 1 Điều 459 Bộ luật Tố tụng Dân sự năm 2015, một phán quyết trọng tài nước ngoài có thể bị từ chối công nhận nếu thỏa thuận trọng tài không có giá trị pháp lý theo luật áp dụng.

Điều này đồng nghĩa, nếu một doanh nghiệp tham gia ODR với một đối tác quốc tế và đạt được phán quyết thông qua trọng tài điện tử, nhưng tòa án Việt Nam không công nhận thỏa thuận ban đầu do “thiếu hình thức văn bản”, thì toàn bộ kết quả ODR sẽ không được thực thi. “Rủi ro này không chỉ làm suy giảm lòng tin vào cơ chế ODR mà còn kìm hãm sự phát triển của TMĐT xuyên biên giới”, TS Thường nói.

Chú trọng hai hướng cải cách, tiệm cận chuẩn mực quốc tế

Trong khi Việt Nam loay hoay với yêu cầu hình thức, nhiều quốc gia đã có bước tiến, thích nghi với xu hướng thương mại số.

Tại Singapore, Đạo luật Trọng tài Quốc tế đã được sửa đổi từ năm 2012. Trong đó quy định, thỏa thuận trọng tài được xem là "bằng văn bản" nếu nội dung có thể được ghi lại và truy cập sau này, bất kể phương thức giao kết là gì. Cách tiếp cận này đảm bảo mọi hình thức điện tử đều được công nhận, miễn là có thể lưu giữ và xác minh được nội dung thỏa thuận.

Tại Pháp, sự linh hoạt đến từ nguyên tắc tự do ý chí. Tòa án Pháp thừa nhận hiệu lực thỏa thuận trọng tài quốc tế không phụ thuộc hình thức, miễn là có thể chứng minh được sự đồng thuận giữa các bên. Hệ thống pháp luật tại đây không đặt ra rào cản hình thức, cho phép thỏa thuận trọng tài tồn tại cả khi không có văn bản truyền thống.

Hai mô hình này, một dựa vào cải cách lập pháp rõ ràng, một dựa vào án lệ linh hoạt đều đạt được mục tiêu chung: Bảo vệ hiệu lực của thỏa thuận trọng tài điện tử, qua đó hỗ trợ đắc lực cho TMĐT.

Các chuyên gia cho rằng, để giải quyết “nút thắt” pháp lý trong ODR hiện nay, Việt Nam cần chú trọng thực hiện đồng thời hai giải pháp sau. Giải pháp lâu dài và bền vững nhất là cải cách Điều 16 của Văn bản hợp nhất số 60/2025. Cụ thể, cần thay đổi từ cách liệt kê các hình thức cụ thể sang áp dụng nguyên tắc tương đương chức năng, giống như mô hình Singapore.

Theo đó, thỏa thuận trọng tài được xem là hợp lệ nếu nội dung được ghi lại dưới bất kỳ hình thức nào; có thể truy cập, lưu trữ và sử dụng để tham chiếu sau này. Việc này sẽ mở đường cho tất cả hình thức điện tử như email, tin nhắn, click-wrap, hợp đồng thông minh… được công nhận hợp pháp, miễn là đáp ứng được điều kiện cơ bản về chức năng lưu trữ và xác minh ý chí các bên.

Trong khi chờ đợi sửa đổi luật cần có giải pháp trước mắt. Một Nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán Toà án Nhân dân Tối cao là cần thiết để hướng dẫn thống nhất trong áp dụng Điều 16 Văn bản hợp nhất số 60/VBHN-VPQH2025.

“Nội dung nghị quyết cần khẳng định rằng, danh sách các hình thức văn bản hiện hành chỉ mang tính minh họa, không loại trừ hình thức điện tử khác. Quan trọng nhất, phải nhấn mạnh ý chí của các bên, đó mới là yếu tố quyết định tính hợp lệ của thỏa thuận trọng tài, chứ không phải vật liệu truyền tải nội dung”, TS Lê Bá Thường phân tích.

Theo ông Thường, giải pháp này sẽ giúp thẩm phán yên tâm công nhận thỏa thuận trọng tài trực tuyến, từ đó tạo cơ sở pháp lý tạm thời để ODR phát triển.

Trong bối cảnh kinh tế số đang phát triển mạnh mẽ, sự không chắc chắn về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài điện tử đang tạo ra một khoảng trống lớn, ảnh hưởng trực tiếp đến niềm tin của doanh nghiệp và nhà đầu tư. Việc sửa đổi Văn bản hợp nhất số 60/VBHN-VPQH2025 và ban hành Nghị quyết hướng dẫn không chỉ giải quyết vấn đề trước mắt, mà còn là bước đi chiến lược để Việt Nam bắt kịp chuẩn mực quốc tế, hỗ trợ TMĐT phát triển bền vững, nâng cao vị thế trong nền kinh tế số toàn cầu.