Bài 1: Định danh "Hàng Việt" trên "sân nhà" – Lỗ hổng pháp lý và hệ lụy nan giải

Bà Trịnh Thị Thu Hiền, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu chia sẻ về quy định truy xuất nguồn gốc hàng hóa tại Việt Nam.

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu ngày càng sâu rộng, vấn đề xác định nguồn gốc, xuất xứ hàng hóa đã trở thành một yếu tố then chốt, không chỉ ảnh hưởng đến hoạt động thương mại quốc tế mà còn tác động trực tiếp đến thị trường nội địa. Tại Việt Nam, có một thực tế là, dù đã có nhiều quy định về xuất xứ hàng hóa cho mục đích xuất khẩu và nhập khẩu, nhưng lại thiếu một bộ tiêu chí rõ ràng để định danh “hàng hóa có xuất xứ Việt Nam” khi lưu thông trên chính thị trường nội địa. Lỗ hổng pháp lý này đang tạo ra những hệ lụy, gây thiệt hại nghiêm trọng cho cả Nhà nước, doanh nghiệp và người tiêu dùng.

Sự nhầm lẫn khái niệm và thực trạng gian lận thương mại

Từ nhiều năm nay, các quy định về xuất xứ hàng hóa của Việt Nam chủ yếu áp dụng cho hoạt động xuất khẩu và nhập khẩu, nhằm bảo đảm hàng hóa được hưởng ưu đãi thuế quan theo các cam kết trong các Hiệp định thương mại tự do (FTA) hoặc đáp ứng yêu cầu quản lý ngoại thương, như: Nghị định số 31/2018/NĐ-CP, Nghị định số 146/2025/NĐ-CP và Thông tư số 40/2025/TT-BCT quy định quy tắc xuất xứ và thủ tục cấp Giấy chứng nhận xuất xứ hàng hóa (C/O)…

Ông Nguyễn Anh Sơn, Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công thương) cho rằng, quy định hiện hành có sự tách biệt rõ ràng giữa quản lý xuất xứ hàng hóa cho thị trường quốc tế và thị trường trong nước.

Tuy nhiên, theo ông Sơn, thiếu quy định cụ thể cho hàng hóa lưu thông nội địa dẫn đến tình trạng lúng túng, khó khăn cho cả doanh nghiệp lẫn cơ quan quản lý, đặc biệt là người tiêu dùng.

Bà Trịnh Thị Thu Hiền, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công thương) thì chỉ ra sự nhầm lẫn phổ biến giữa các khái niệm: “Xuất xứ Việt Nam”, nhãn “Made in Vietnam” và Giấy chứng nhận xuất xứ (C/O). Trong đó, C/O là một loại giấy tờ pháp lý giúp hàng hóa hưởng ưu đãi thuế quan theo cam kết quốc tế, nhưng đồng thời dùng để truy xuất nguồn gốc nhằm minh bạch hóa quá trình từ sản xuất đến phân phối sản phẩm.

Mặc dù vậy, nhiều sản phẩm trên thị trường được dán nhãn “Made in Vietnam” lại không hề có C/O Việt Nam. Ngược lại, những sản phẩm có C/O hợp lệ khi xuất khẩu lại không có quy định bắt buộc gắn nhãn rõ ràng khi tiêu thụ trong nước. Thực trạng này đã mở đường cho các hành vi gian lận thương mại ngày càng tinh vi và phức tạp.

Ông Trần Việt Hùng, đại diện Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công thương) cho rằng, tình trạng sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm, hàng không rõ nguồn gốc, xuất xứ có diễn biến ngày càng phức tạp.

Các mặt hàng điện, điện gia dụng, thời trang như quần áo, giày dép, đặc biệt là hàng may mặc – khi người tiêu dùng có xu hướng ưu chuộng hàng Việt Nam xuất khẩu – là những sản phẩm phổ biến bị giả mạo xuất xứ. Nhiều sản phẩm chỉ qua công đoạn gia công, lắp ráp đơn giản, hoặc trộn đơn giản tại Việt Nam vẫn được gắn mác “Made in Vietnam” hoặc “Sản xuất tại Việt Nam”.

Điển hình là Asanzo- vụ việc từng gây chấn động dư luận khi loạt sản phẩm điện tử của doanh nghiệp này bị phát hiện nhập linh kiện, hàng hóa gần như nguyên chiếc từ nước ngoài, sau đó lắp ráp đơn giản trong nước nhưng lại gắn nhãn “Made in Vietnam”. Sự việc này không chỉ khiến người tiêu dùng mất niềm tin mà còn làm dấy lên yêu cầu cấp bách về một bộ tiêu chí rõ ràng để xác định thế nào là hàng hóa sản xuất tại Việt Nam.

Bà Bùi Thị Thùy Dương, đại diện Ủy ban Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng Quốc gia cho rằng, điều này gây tổn hại nghiêm trọng đến quyền lợi người tiêu dùng, tạo ra sự bất bình đẳng trong cạnh tranh giữa các doanh nghiệp và khiến cơ quan quản lý gặp khó khăn trong việc kiểm tra, xử lý vi phạm do thiếu căn cứ pháp lý rõ ràng.

Hệ lụy đa chiều đối với nền kinh tế và xã hội

Những hệ lụy từ việc thiếu định danh rõ ràng cho hàng hóa “xuất xứ Việt Nam” trên thị trường nội địa là vô cùng nghiêm trọng và đa chiều. Trước hết, dễ thấy nhất là nền kinh tế bị thiệt hại nặng nề bởi tình trạng buôn bán hàng giả, hàng cấm và hàng không rõ nguồn gốc.

Thứ hai, quyền lợi và niềm tin của người tiêu dùng bị xâm phạm nghiêm trọng. Người dân bị đánh lừa bởi những sản phẩm gắn mác “Made in Vietnam” nhưng thực chất không đảm bảo chất lượng hoặc không đúng với bản chất sản xuất tại Việt Nam. Điều này không chỉ gây nguy hiểm cho sức khỏe mà còn làm xói mòn niềm tin của người tiêu dùng vào hàng Việt, làm giảm hiệu quả của các cuộc vận động “Người Việt Nam ưu tiên dùng hàng Việt Nam”.

Thứ ba, các doanh nghiệp sản xuất chân chính phải đối mặt với môi trường cạnh tranh không lành mạnh. Những đơn vị đầu tư nghiêm túc vào sản xuất, xây dựng thương hiệu, tuân thủ các quy định về chất lượng và nguồn gốc bị ảnh hưởng nặng nề bởi hàng giả, hàng nhái, hàng kém chất lượng có xuất xứ không rõ ràng nhưng lại được dán mác Việt Nam. Qua đó, làm giảm uy tín và năng lực cạnh tranh của hàng Việt Nam nói chung.

Ông Nguyễn Anh Sơn nhấn mạnh, việc thiếu tiêu chí cũng có thể gây ra tranh chấp giữa bên lưu thông hàng và bên sử dụng hàng hóa trong nước, gây tổn hại đến sức cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam.

Cuối cùng, công tác quản lý nhà nước trở nên khó khăn và kém hiệu quả. Ông Trần Việt Hùng chỉ ra rằng việc thiếu các quy định chi tiết, rõ ràng để xác định tiêu chí hàng hóa “sản xuất tại Việt Nam” lưu thông trong nước gây lúng túng cho cả cơ quan quản lý và doanh nghiệp.

Hơn nữa, hệ thống dữ liệu truy xuất nguồn gốc giữa các bộ, ngành, địa phương hiện chưa được kết nối, gây cản trở lớn trong việc điều tra và giám sát các hành vi gian lận.

Tầm quan trọng của một bộ tiêu chí đồng bộ

Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng và xu hướng siết chặt thương mại toàn cầu, minh bạch về xuất xứ hàng hóa không chỉ là yêu cầu trong quản lý nội địa mà còn là điều kiện tiên quyết để hàng Việt duy trì lợi thế tại các thị trường xuất khẩu. Việc thiếu khung pháp lý rõ ràng trong nước không chỉ gây khó khăn cho công tác kiểm soát gian lận mà còn ảnh hưởng đến uy tín và năng lực cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Trước đòi hỏi từ thực tiễn, Chính phủ và Thủ tướng Chính phủ đã giao Bộ Công thương chủ trì nghiên cứu, xây dựng bộ tiêu chí xác định xuất xứ Việt Nam đối với hàng hóa lưu thông trong nước.

Đây là bước đi mang tính chiến lược, nhằm hoàn thiện hệ thống pháp lý về xuất xứ, tạo nền tảng pháp lý đồng bộ giữa thị trường nội địa và quốc tế. Bởi, một bộ tiêu chí rõ ràng sẽ giúp doanh nghiệp xác định chính xác sản phẩm “của Việt Nam” hoặc “sản xuất tại Việt Nam”, từ đó củng cố niềm tin người tiêu dùng trong nước và tạo lợi thế cạnh tranh khi bước ra thị trường thế giới.

Hiện Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công thương) đang lấy ý kiến về dự thảo quy định xác định xuất xứ Việt Nam đối với hàng hóa lưu thông nội địa, thu hút đông đảo đại diện các bộ, ngành, hiệp hội ngành hàng và doanh nghiệp cho ý kiến – cho thấy mức độ quan tâm cao và sự đồng thuận trong xã hội. Đây là dấu mốc quan trọng khẳng định quyết tâm của Việt Nam trong việc đẩy lùi gian lận xuất xứ, bảo vệ thị trường nội địa, đồng thời chuẩn bị nền tảng pháp lý vững chắc cho hàng Việt tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.