63% cao su Việt đến từ hộ nhỏ: Bài toán hóc búa trước quy định chống mất rừng của EU

Thu hoạch mủ tại vườn cao su – khâu đầu tiên trong chuỗi giá trị xuất khẩu cao su thiên nhiên của Việt Nam.

Ngành cao su Việt Nam đang trải qua một giai đoạn đầy biến động nhưng cũng không kém phần hứa hẹn. Dù tổng lượng xuất khẩu trong 6 tháng đầu năm 2025 giảm nhẹ 4,6% so với cùng kỳ năm 2024, tổng trị giá kim ngạch lại tăng đáng kể 16,2%, đạt 1,287 tỷ USD, nhờ vào giá xuất khẩu bình quân tăng 21,85%, lên mức 1.856 USD/tấn. Triển vọng nửa cuối năm 2025 được kỳ vọng tích cực hơn với nguồn cung bổ sung và nhu cầu ổn định từ thị trường chủ lực Trung Quốc.

Tuy nhiên, một "bài toán" lớn đang chờ đợi ngành cao su Việt Nam, đặc biệt khi EUDR của Liên minh châu Âu sẽ chính thức có hiệu lực vào đầu năm 2026. Trọng tâm của bài toán này nằm ở cấu trúc chuỗi cung ứng cao su nội địa, nơi 63% nguyên liệu thô đến từ các hộ tiểu điền, những đối tượng đang đối mặt với vô vàn thách thức trong việc đáp ứng các tiêu chuẩn truy xuất nguồn gốc khắt khe của EU.

Thị trường EU và rào cản từ quy định mới

Thị trường Liên minh châu Âu từ lâu đã là một điểm đến quan trọng cho các mặt hàng nông lâm sản, bao gồm cao su. Tuy nhiên, trong 5 tháng đầu năm 2025, tổng nhập khẩu cao su của EU từ các thị trường ngoại khối đã ghi nhận sự sụt giảm 18,1% về lượng và 1,9% về trị giá so với cùng kỳ năm trước, nguyên nhân có thể do giá cao và lượng tồn kho. Việt Nam hiện đứng thứ 12 trong số các nhà cung cấp cao su ngoại khối cho EU.

Đáng chú ý, trong cùng giai đoạn 5 tháng đầu năm 2025, lượng cao su xuất khẩu của Việt Nam sang EU đã giảm mạnh 33,4% về lượng và 15,6% về trị giá. Thị phần của cao su Việt Nam tại EU cũng thu hẹp, từ 2,9% xuống còn 2,3%. Dù giá xuất khẩu cao su của Việt Nam sang EU có tăng 26,8% trong 5 tháng đầu năm 2025, nhưng mức giá bình quân 1.984 EUR/tấn này vẫn là mức thấp nhất trong nhóm các quốc gia xuất khẩu chủ lực vào khu vực này.

Trong bối cảnh đó, EUDR xuất hiện như một "người gác cổng" mới. Quy định này yêu cầu cao su nhập khẩu vào EU phải đảm bảo không gây tổn hại đến tài nguyên rừng, tuân thủ tất cả các quy định của quốc gia sản xuất từ khâu sản xuất đến xuất khẩu. Một tin vui ban đầu là Ủy ban châu Âu đã xếp Việt Nam vào nhóm “rủi ro thấp” về phá rừng theo EUDR, giúp giảm tần suất kiểm tra lô hàng xuất khẩu xuống chỉ còn 1%. Tuy nhiên, để duy trì được lợi thế này và khai thác tiềm năng của thị trường châu Âu, ngành cao su Việt Nam cần một cuộc "cách mạng" về truy xuất nguồn gốc.

Hộ tiểu điền – Điểm nghẽn then chốt

Thách thức lớn nhất trong việc tuân thủ EUDR của ngành cao su Việt Nam nằm ở chính cấu trúc nguồn cung ứng. Theo Hiệp hội Cao su Việt Nam, 63% nguyên liệu cao su đến từ các hộ tiểu điền, trong khi 37% còn lại đến từ diện tích đại điền. Điều này tạo ra một chuỗi cung ứng phức tạp, đòi hỏi việc triển khai đồng bộ các giải pháp truy xuất từ đầu chuỗi, đặc biệt là ở các hộ tiểu điền và đại lý thu mua – những mắt xích then chốt trong việc cung cấp thông tin và đảm bảo tính hợp pháp của nguyên liệu.

Thực tế cho thấy, khả năng đáp ứng EUDR giữa các doanh nghiệp không đồng đều. Các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) và doanh nghiệp nhà nước thường có lợi thế hơn nhờ chuỗi cung ứng đơn giản và hệ thống hỗ trợ tốt. Ngược lại, các doanh nghiệp tư nhân gặp nhiều khó khăn hơn do sự phụ thuộc vào các hộ tiểu điền và thiếu hụt nguồn lực để triển khai hệ thống truy xuất.

Hộ tiểu điền, vốn là nguồn cung nguyên liệu chủ yếu, lại đối mặt với nhiều thách thức nhất. Việc sản xuất còn mang tính tự phát, thiếu thông tin về các quy định mới và chưa đủ điều kiện cần thiết để thực hiện truy xuất theo yêu cầu của EUDR là những rào cản lớn đang hiện hữu.

Để vượt qua "bài toán hóc búa" này, ngành cao su Việt Nam cần một chiến lược phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, hiệp hội, doanh nghiệp và đặc biệt là các hộ tiểu điền. Việc nâng cao nhận thức, cung cấp công cụ và hỗ trợ kỹ thuật để các hộ tiểu điền có thể tham gia vào chuỗi cung ứng bền vững, minh bạch là chìa khóa. Nếu không giải quyết được "điểm nghẽn" này, lợi thế "rủi ro thấp" mà EU ban tặng có thể sẽ chỉ là một lợi thế trên giấy và con đường chinh phục thị trường châu Âu sẽ vẫn còn nhiều chông gai.