“Lá chắn số” bảo vệ người tiêu dùng trước vấn nạn hàng giả

Blockchain và AI đang trở thành hai công cụ cốt lõi trong minh bạch hóa chuỗi cung ứng. Đồ họa: TT

Chuyển từ mã vạch sang định danh số

Theo thống kê, chỉ trong 5 tháng đầu năm 2025, lực lượng chức năng cả nước đã xử lý hơn 40.000 vụ buôn lậu, hàng giả, hàng kém chất lượng với tổng giá trị xử phạt trên 6.500 tỷ đồng. Hàng giả không chỉ xuất hiện ở chợ, cửa hàng nhỏ mà còn xuất hiện trên các sàn thương mại điện tử, đánh lừa người tiêu dùng bằng nhãn mác “chính hãng”.

Ông Nguyễn Huy, Trưởng ban Công nghệ, Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia cho rằng, nguyên nhân nằm ở sự phân tán dữ liệu truy xuất. Theo ông Huy, mặc dù có nhiều doanh nghiệp làm truy xuất nguồn gốc nhưng hầu hết dừng ở mức nội bộ. Việt Nam thiếu một nền tảng tổng thể để định danh hàng hóa xuyên suốt từ sản xuất đến tiêu dùng.

Trước đây, công nghệ mã số, mã vạch từng là công cụ chính giúp doanh nghiệp quản lý sản phẩm. Tuy nhiên, sau hơn nửa thế kỷ sử dụng, công nghệ này đã bộc lộ nhiều hạn chế như: Khi hàng giả sử dụng cùng mã vạch thật, hệ thống hiện tại khó phát hiện. Việt Nam chưa có cơ chế kết nối dữ liệu xuyên biên giới để xác thực mã vạch theo thời gian thực. Vì thế, mã vạch thật có thể nằm trên hàng giả.

Xu hướng toàn cầu hiện nay là chuyển từ mã vạch tĩnh sang mã định danh động, cho phép gắn mã QR riêng biệt cho từng sản phẩm. Mỗi chai sữa, hộp thuốc hay đôi giày đều có chứng minh nhân dân số riêng, giúp truy xuất toàn bộ hành trình sản xuất, vận chuyển, phân phối đến tay người tiêu dùng. Đây được xem là bước tiến quan trọng để hàng Việt tham gia chuỗi giá trị toàn cầu và tăng niềm tin của thị trường trong nước.

Để đảm bảo dữ liệu không bị làm giả, công nghệ Blockchain và AI đang trở thành hai công cụ cốt lõi trong minh bạch hóa chuỗi cung ứng.

Blockchain hoạt động như một sổ cái kỹ thuật số lưu trữ mọi thông tin giao dịch và di chuyển của hàng hóa. Mỗi lần quét mã, dữ liệu được ghi lại theo thời gian thực và không thể chỉnh sửa, giúp người tiêu dùng, doanh nghiệp và cơ quan quản lý đều có thể kiểm chứng nguồn gốc sản phẩm.

Trong khi đó, AI và dữ liệu lớn đóng vai trò giám sát. Hệ thống AI có thể phát hiện các bất thường trong lưu thông hàng hóa, như việc một mã sản phẩm bị quét hàng chục nghìn lần ở các địa điểm khác nhau hoặc số lượng bán ra vượt quá công suất sản xuất.

Trong làn sóng ứng dụng công nghệ mới, Việt Nam đã phát triển NDA Trace - một nền tảng truy xuất nguồn gốc do kỹ sư Việt Nam thiết kế, kết nối trực tiếp với hạ tầng dữ liệu quốc gia và tuân thủ chuẩn quốc tế GS1.

NDA Trace gồm hai công nghệ lõi như: NDA Chain (nền tảng Blockchain quốc gia, đảm bảo minh bạch và toàn vẹn dữ liệu) và NDA DID (công nghệ định danh phi tập trung, cho phép mỗi sản phẩm mang “chứng chỉ số” ghi nhận toàn bộ vòng đời hàng hóa).

Theo đó, mọi khâu từ sản xuất, kiểm định, vận chuyển đến phân phối đều được ghi lại và xác thực trên Blockchain. Người tiêu dùng chỉ cần quét mã QR duy nhất để xem toàn bộ hành trình của sản phẩm: nơi sản xuất, đơn vị kiểm định, lộ trình phân phối, thậm chí cả đánh giá an toàn theo thời gian thực do AI phân tích.

“Chúng tôi mong muốn người dân trở thành một phần của hệ sinh thái chống hàng giả. Khi phát hiện bất thường, họ có thể báo ngay trên ứng dụng, hệ thống AI sẽ tự động kiểm tra và phản hồi,” ông Nguyễn Huy chia sẻ.

Các cơ quan quản lý cũng được hỗ trợ bằng bảng điều khiển dữ liệu cập nhật theo thời gian thực, hiển thị tình trạng hàng hóa trên toàn quốc. Nhờ đó, việc xử lý vi phạm nhanh hơn, giảm sai sót, nâng cao hiệu quả quản lý và tạo niềm tin cho người tiêu dùng.

“Hộ chiếu số” cho hàng Việt

Không chỉ về công nghệ, khung pháp lý cũng đang được hoàn thiện nhằm bảo đảm tính pháp lý cho chuyển đổi số trong truy xuất hàng hóa. Luật sửa đổi Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa, được Quốc hội thông qua giữa năm 2025, đã bổ sung hàng loạt nội dung mới gắn với công nghệ 4.0.

Theo TS Khúc Đại Long, Luật lần này đưa vào bốn điểm rất quan trọng: nhãn điện tử thay cho nhãn vật lý, truy xuất nguồn gốc bắt buộc với hàng hóa rủi ro cao, danh mục hàng khuyến khích truy xuất, và đặc biệt là hộ chiếu số cho sản phẩm.

“Hộ chiếu số” được xem là lý lịch điện tử của hàng hóa, ghi nhận toàn bộ thông tin về nguồn gốc, chất lượng, chuỗi giá trị và lịch sử phân phối của sản phẩm. Khi hàng hóa Việt có thể chứng minh xuất xứ bằng dữ liệu minh bạch, doanh nghiệp sẽ dễ dàng hơn trong xuất khẩu sang các thị trường khó tính như châu Âu, Mỹ hay Nhật Bản, đồng thời tránh rào cản kỹ thuật và các biện pháp phòng vệ thương mại.

Sự kết hợp giữa khung pháp lý hiện đại và nền tảng công nghệ “Make in Vietnam” như NDA Trace đang mở ra cơ hội lớn để hình thành hệ thống định danh hàng hóa quốc gia thống nhất, nơi dữ liệu được liên thông giữa các bộ, ngành và doanh nghiệp, góp phần tăng niềm tin thị trường và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.

Cuộc cách mạng công nghệ trong chống hàng giả không chỉ bảo vệ thương hiệu mà còn trao quyền giám sát cho người tiêu dùng. Giờ đây, chỉ bằng một lần quét mã QR, người mua có thể xem toàn bộ vòng đời của sản phẩm, từ nguyên liệu, sản xuất, vận chuyển, kiểm định đến tay người tiêu dùng.

Khi mỗi sản phẩm được định danh, xác thực và bảo vệ bằng công nghệ, niềm tin thị trường được củng cố, doanh nghiệp được bảo vệ, còn người tiêu dùng trở thành người giám sát của nền kinh tế số.

“Chống hàng giả không chỉ là trách nhiệm của cơ quan quản lý, mà là cuộc cách mạng số nơi người dân, doanh nghiệp và công nghệ cùng hành động vì một thị trường minh bạch”, ông Nguyễn Huy khẳng định.