Doanh nghiệp Việt Nam cần bứt phá để bước vào xu thế kinh tế tuần hoàn

Những xu hướng và quy định mới tại thị trường xuất khẩu buộc doanh nghiệp Việt Nam phải thay đổi theo hướng xanh.

Doanh nghiệp nhỏ và vừa đối mặt nhiều rào cản

Xu thế phát triển xanh cùng các quy định nghiêm ngặt về tiêu chuẩn môi trường đang tạo ra hàng loạt rào cản kỹ thuật mới tại các thị trường xuất khẩu lớn. Từ năm 2026, Liên minh châu Âu (EU) sẽ chính thức triển khai cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM). Theo đó, các doanh nghiệp có mức phát thải cao như xi măng, sắt, thép… phải khai báo và tiến tới giảm phát thải; nếu vượt ngưỡng tham chiếu, họ sẽ bị đánh thuế carbon bổ sung.

Không chỉ CBAM, nhiều quy định khác cũng đang tác động mạnh đến sản xuất - xuất khẩu của Việt Nam, như yêu cầu chống mất rừng, suy thoái rừng ảnh hưởng đến các mặt hàng chủ lực cà phê, ca cao; quy định thiết kế sinh thái cho sản phẩm bền vững, đòi hỏi sản phẩm phải có khả năng sửa chữa, tái chế; hay quy định về bao bì, chất thải bao bì buộc doanh nghiệp phải đảm bảo mục tiêu tái chế.

Dù khái niệm kinh tế tuần hoàn đã được luật hóa từ năm 2020 (Điều 142, Luật Bảo vệ môi trường) và cụ thể hóa trong Đề án Phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam theo Quyết định số 687/QĐ-TTg ngày 7/6/2022 của Thủ tướng Chính phủ, nhưng việc triển khai vẫn gặp nhiều trở ngại.

Theo ông Cù Huy Quang, Trưởng phòng Hiệu quả năng lượng và chuyển đổi xanh, Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công (Bộ Công thương), khó khăn lớn nhất của doanh nghiệp nhỏ và vừa là nguồn vốn để chuyển đổi mô hình sản xuất. Ngoài ra, việc tiếp cận công nghệ tiên tiến còn tốn kém, trong khi tư duy lãnh đạo doanh nghiệp về chuyển đổi xanh vẫn hạn chế.

Nhiều doanh nghiệp e ngại thay đổi vì sợ sản phẩm tái chế không được thị trường chấp nhận hoặc ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng. Tuy nhiên, ông Quang nhấn mạnh, những thách thức này cũng là cơ hội để doanh nghiệp đón đầu xu thế.

Việc áp dụng kinh tế tuần hoàn mang lại lợi ích về hình ảnh, lợi nhuận và giúp tiết kiệm chi phí sản xuất, từ đó nâng cao sức cạnh tranh. Đây cũng chính là nền tảng hình thành “Ngành kinh tế chất thải” - lĩnh vực đầy tiềm năng trong tương lai.

Cần cơ chế và chính sách hỗ trợ mạnh mẽ hơn

Để tận dụng lợi thế của kinh tế tuần hoàn, các chuyên gia cho rằng doanh nghiệp phải thay đổi tư duy từ mô hình tuyến tính (khai thác - sản xuất - tiêu dùng - thải bỏ) sang mô hình tuần hoàn (thiết kế - sản xuất - tiêu dùng - tái sử dụng - tái chế). Quan điểm “Chất thải là tài nguyên” cần được lan tỏa mạnh mẽ trong cộng đồng doanh nghiệp.

Về phía Nhà nước, cần sớm hoàn thiện khung chính sách, xây dựng tiêu chí cụ thể về sản phẩm xanh, mô hình tuần hoàn để làm căn cứ cho doanh nghiệp triển khai và đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế. Đồng thời, nên mở rộng các gói tín dụng xanh, ưu đãi thuế cho doanh nghiệp áp dụng mô hình sản xuất tuần hoàn; tổ chức các dự án thí điểm giúp doanh nghiệp thấy rõ lợi ích thực tế của chuyển đổi xanh.

Xuất khẩu da giày là một trong 7 nhóm hàng chịu tác động trực tiếp từ Kế hoạch của EU về kinh tế tuần hoàn.

Công tác tuyên truyền, đào tạo và phổ biến quy định quốc tế về tiêu chuẩn môi trường cần được đẩy mạnh để doanh nghiệp hiểu và chủ động thích ứng. Ngoài ra, cần tăng cường hợp tác quốc tế để doanh nghiệp Việt tiếp cận công nghệ tiên tiến, tận dụng tri thức từ các quốc gia đi trước.

Ở cấp địa phương, việc lồng ghép kế hoạch phát triển kinh tế tuần hoàn vào chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, tạo cơ chế ưu đãi và thu hút đầu tư xanh là hết sức cần thiết.

Theo TS Tạ Thu Trang - Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp nông thôn (IPSARD), chính sách về kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam hiện còn rời rạc, nằm rải rác ở nhiều văn bản pháp luật khác nhau; sự liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị còn yếu, trong khi đầu tư cho nghiên cứu - chuyển giao công nghệ và phát triển nhân lực chưa được chú trọng đúng mức.

Bà Trang đề xuất, Nhà nước cần thúc đẩy mạnh mẽ hoạt động nghiên cứu - ứng dụng khoa học công nghệ; phát triển thị trường tiêu thụ cho sản phẩm tuần hoàn; hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật và tăng cường hợp tác quốc tế, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp tuần hoàn.

Thực tế cho thấy, nếu không sớm tiếp cận mô hình này, doanh nghiệp Việt sẽ gặp bất lợi lớn trong cạnh tranh, ngay cả với các đối thủ trong khu vực. Nhưng nếu biết nắm bắt, kinh tế tuần hoàn sẽ không chỉ là xu thế tất yếu, mà còn là đòn bẩy giúp doanh nghiệp Việt bứt phá trên hành trình phát triển bền vững.