Tiêu dùng xanh và khoảng trống pháp lý

Theo NielsenIQ (2024), 80% người tiêu dùng sẵn sàng trả thêm tiền cho sản phẩm xanh. Đồ họa: TT

Tiêu dùng xanh thành xu hướng

Những năm gần đây, tiêu dùng xanh đã trở thành xu hướng trong hành vi mua sắm của người tiêu dùng. Nếu trước kia người mua chủ yếu cân nhắc giá cả và chất lượng, thì nay yếu tố môi trường và tính trách nhiệm trong sản xuất ngày càng được quan tâm.

Khảo sát của Reputa (nền tảng phân tích dữ liệu của Trung tâm Dịch vụ dữ liệu và Trí tuệ nhân tạo Viettel) cho thấy, 78% người tiêu dùng Việt Nam đã thay đổi hành vi để ủng hộ sản phẩm thân thiện môi trường. Mỗi lựa chọn mua sắm không còn chỉ nhằm đáp ứng nhu cầu cá nhân, mà còn thể hiện mong muốn đóng góp cho tương lai bền vững.

Tương tự, NielsenIQ (Công ty Nghiên cứu thị trường và truyền thông toàn cầu) từng ghi nhận, 80% người tiêu dùng sẵn sàng trả thêm tiền cho sản phẩm xanh. Xanh vì vậy không còn là yếu tố gây cản trở về giá, mà trở thành giá trị gia tăng được thị trường chấp nhận.

Theo TS Võ Thy Trang (Khoa Kinh tế, Học viện Tài chính), không chỉ dừng ở lựa chọn sản phẩm, thói quen sinh hoạt cũng đang thay đổi. Nhiều người sử dụng túi vải, giảm đồ nhựa, phân loại rác tại nguồn. Tiêu dùng xanh trở thành một phần đời sống, và nhu cầu này kéo theo sự chuyển động mạnh mẽ của thị trường.

Nhu cầu tăng nhanh khiến thị trường sản phẩm gắn nhãn xanh, hữu cơ, không hóa chất độc hại, bao bì tái chế phát triển mạnh. Từ các siêu thị như Co.opmart, GO! đến sàn thươngmại điện tử (TMĐT), tem nhãn xanh xuất hiện ngày càng dày đặc.

Tuy nhiên, sự bùng nổ này lại tạo ra ma trận nhãn mác. Chuẩn mực ghi nhãn, tiêu chuẩn chứng nhận còn thiếu thống nhất khiến người mua khó phân biệt thật, giả.

Nhiều doanh nghiệp lợi dụng khoảng trống pháp lý để sử dụng các tuyên bố mơ hồ như: 100% tự nhiên, sạch tuyệt đối mà không chứng minh được bằng dữ liệu khoa học. Chỉ cần bao bì màu xanh, hình chiếc lá hay quả địa cầu đã có thể khiến sản phẩm trở nên thân thiện, bắt mắt khách hàng.

Chị Nguyễn Lan Anh (35 tuổi, nhân viên văn phòng, phường Hà Đông, Hà Nội) chia sẻ khi cầm hộp rau dán nhãn 100% hữu cơ: Tôi sẵn sàng trả thêm tiền cho sản phẩm tốt cho sức khỏe và môi trường. Tuy nhiên, nhãn này liệu có đáng tin? Tem mác nhìn tuy chuyên nghiệp nhưng không phân biệt được đâu là chứng nhận quốc tế, đâu là tem tự in.

Tương tự, anh Nguyễn Văn Hùng (42 tuổi, lái xe công nghệ, phường Bồ Đề, Hà Nội) cho biết, tôi muốn gia đình ăn uống an toàn, lành mạnh nhưng thật sự chỉ biết tin… đại. Nhãn thì đẹp, quảng cáo thì hay nhưng làm sao chắc được đây không phải hàng thường đội lốt hữu cơ?

Câu chuyện của chị Lan Anh và anh Hùng phản ánh tình trạngchung: người tiêu dùng có nhu cầu xanh và sẵn sàng chi trảnhưng thiếu công cụ xác thực, dẫn tới phụ thuộc vào trực giác. Đây chính là nghịch lý cản trở sự phát triển lành mạnh của thị trường.

Khoảng trống pháp lý và cảnh báo từ cơ quan quản lý

Theo Cục Bảo vệ người tiêu dùng và cạnh tranh (Bộ Công Thương), các quy định về nhãn sinh thái, nhãn thân thiện môi trường hiện đang nằm rải rác ở nhiều văn bản khác nhau. Việc thiếu một bộ chuẩn hóa chung khiến các khái niệm như: xanh, hữu cơ bị sử dụng tùy tiện, tạo điều kiện cho hành vi tô xanh sản phẩm (greenwashing).

Cục Bảo vệ người tiêu dùng và cạnh tranh cũng nhấn mạnhrằng, vấn đề cốt lõi không chỉ là thiếu quy định, mà là thiếu một hệ thống xác minh và truy xuất nguồn gốc hiệu quả, dễ tiếp cận cho người tiêu dùng.

Khi 80% người Việt sẵn sàng trả thêm tiền nhưng chỉ dựa vào trực giác, thị trường sẽ mất động lực để đầu tư, phát triển. Do đó, chỉ có tính minh bạch và sự cứng rắn của luật pháp mới bảo vệ được doanh nghiệp làm ăn chân chính và củng cố niềm tin cho khách hàng.

Lo ngại của người tiêu dùng không còn là cảm tính. Hàng loạt vụ gian lận xanh giả thời gian qua cho thấy mức độ phức tạp của vấn đề. Tại Thanh Hóa, chỉ trong 7 tháng năm 2025, lực lượng chức năng đã phát hiện hàng trăm vụ vi phạm tiêu chuẩn môi trường, với số tiền xử phạt hơn 3,5 tỷ đồng. Vi phạm xuất hiện ở nhiều lĩnh vực như thực phẩm, mỹ phẩm, vật liệu xây dựng; trong đó nông nghiệp là khu vực nổi trộinhất.

Các thủ đoạn gian lận ngày càng tinh vi, cụ thể như: gắn nhãn hữu cơ, thân thiện môi trường nhưng không có chứng nhận; sử dụng biểu tượng giống chứng chỉ quốc tế để đánh lừa thị giác; QR code dẫn tới website sơ sài, thông tin sai lệch; xuất trình giấy tờ hoặc tem nhãn giả mạo.

Một vụ việc điển hình từng gây xôn xao dư luận là rau VietGAP giả lọt vào các hệ thống như: Winmart và sàn TMĐT Tiki. Rau được lấy từ chợ đầu mối, đưa về cơ sở sơ chế, dán tem VietGAP tự in rồi gắn mác rau Đà Lạt để bán với giá cao.

Nhiều tiểu thương thừa nhận tem nhãn chỉ là công cụ giúp nâng giá bán, trong khi chất lượng không có gì đảm bảo.

Theo TS Trang, việc sản phẩm xanh giả xuất hiện tràn lan không chỉ gây thiệt hại cho người tiêu dùng mà còn làm méo mó thị trường. Những câu chuyện trên không chỉ là hành vi vi phạm pháp luật, mà còn là đòn giáng mạnh vào niềm tin thị trường.

Người tiêu dùng thì bị đánh lừa bởi từ khóa xanh, sạch, sản phẩm xanh giả vừa trục lợi từ lòng tin, vừa tạo lợi thế cạnh tranh không công bằng. Ngược lại, doanh nghiệp đầu tư bài bản vào quy trình sạch, kiểm định và chứng nhận lại chịu thiệt thòi lớn.

"Nếu vòng luẩn quẩn trên không kịp thời được điều chỉnh thì con đường phát triển bền vững của tiêu dùng xanh tại Việt Nam sẽ khó đi đến đích", bà Trang nhận định.