Việt Nam trước ngã rẽ quản lý thương mại điện tử

Ảnh minh họa. Đồ họa: TT

Bài học từ thế giới…

Trong hơn hai thập kỷ qua, TMĐT đã phát triển vượt bậc, đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế số toàn cầu. Tuy nhiên, sự bùng nổ cũng mang đến không ít hệ lụy như trốn thuế, hàng giả, gian lận thương mại và đặc biệt là nguy cơ rò rỉ dữ liệu cá nhân. Những vấn đề này đặt ra thách thức không nhỏ cho công tác quản lý, đòi hỏi các quốc gia phải có mô hình quản lý phù hợp.

Trên thế giới, nhiều nước đã lựa chọn các hướng đi khác nhau trong quản lý TMĐT, tùy thuộc vào đặc điểm kinh tế - xã hội. Những kinh nghiệm đó là bài học quý cho Việt Nam khi hoàn thiện khung pháp lý và xây dựng chính sách phát triển TMĐT.

Tại Trung Quốc, Chính phủ giữ vai trò trung tâm trong quản lý. Từ năm 2019, Luật TMĐT của nước này chính thức có hiệu lực, quy định rõ trách nhiệm của các bên tham gia như sàn giao dịch, thương nhân và nền tảng kỹ thuật số.

TS Nguyễn Thị Hà (Trường Đại học Công nghệ Đông Á) cho biết, điểm đáng chú ý là Trung Quốc sử dụng công nghệ hiện đại như trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn để giám sát chất lượng hàng hóa và quản lý thông tin người tiêu dùng. Những tập đoàn lớn như Alibaba, JD.com, Tencent phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về thuế, chống độc quyền và an ninh mạng. “Cách làm này giúp thị trường TMĐT Trung Quốc giữ được sự ổn định, bảo vệ người tiêu dùng nhưng đồng thời cũng tạo ra áp lực lớn cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa”, TS Hà phân tích.

Khác với Trung Quốc, Mỹ lại lựa chọn mô hình quản lý linh hoạt. Chính phủ nước này không ban hành luật riêng cho TMĐT mà điều tiết thông qua các đạo luật hiện hành liên quan đến cạnh tranh, thương mại và bảo vệ người tiêu dùng.

Việc giám sát chủ yếu do Ủy ban Thương mại Liên bang đảm nhiệm. Khung pháp lý linh hoạt đã tạo điều kiện cho các “ông lớn” như Amazon, eBay hay Walmart phát triển, thử nghiệm nhiều mô hình kinh doanh mới. Song điều này cũng kéo theo lo ngại về tình trạng độc quyền và sự chi phối quá lớn từ một vài tập đoàn.

Liên minh châu Âu (EU) lại áp dụng mô hình nghiêm ngặt với trọng tâm là bảo vệ dữ liệu cá nhân và duy trì cạnh tranh công bằng. Cụ thể, EU ban hành Quy định chung về bảo vệ dữ liệu (GDPR), yêu cầu các doanh nghiệp minh bạch trong thu thập, sử dụng thông tin người dùng. Ngoài ra, EU cũng ban hành Luật Dịch vụ kỹ thuật số và Luật Thị trường kỹ thuật số nhằm kiểm soát quyền lực của các nền tảng công nghệ.

“Mô hình chặt chẽ này giúp xây dựng niềm tin người tiêu dùng, song cũng đặt ra áp lực lớn về tuân thủ cho doanh nghiệp, đặc biệt là trong đầu tư hệ thống pháp lý và công nghệ”, TS Hà nhận định.

Nhật Bản lại tập trung vào ba yếu tố: an toàn, minh bạch và hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ. Chính phủ Nhật đầu tư mạnh vào hệ thống thanh toán điện tử an toàn, đồng thời đưa ra quy định rõ ràng về trách nhiệm của sàn giao dịch trong hợp đồng điện tử. Các doanh nghiệp vừa và nhỏ được khuyến khích tham gia TMĐT, đặc biệt trong xuất khẩu qua nền tảng số.

Ấn Độ chọn mô hình kết hợp. Chính phủ triển khai mạng lưới ONDC (Open Network for Digital Commerce) nhằm xây dựng nền tảng nội địa, giảm phụ thuộc vào tập đoàn công nghệ nước ngoài. ONDC giúp doanh nghiệp nhỏ tiếp cận TMĐT và cạnh tranh bình đẳng. Mục tiêu là bảo vệ doanh nghiệp trong nước và duy trì chủ quyền trên không gian số.

… và quyết định của Việt Nam?

Còn tại Việt Nam, TMĐT đang tăng trưởng nhanh nhưng vướng không ít rào cản. Dù Luật Giao dịch điện tử năm 2023 và các quy định về thuế đối với sàn TMĐT đã được ban hành, nhưng các chuyên gia nhận định rằng vẫn còn thiếu cơ sở pháp lý đầy đủ và thống nhất. Câu hỏi đặt ra là Việt Nam nên đi theo mô hình nào?

Các chuyên gia khuyến nghị, Việt Nam cần chọn hướng đi “kết hợp thông minh”. Nghĩa là vừa hoàn thiện khuôn khổ luật pháp theo hướng rõ ràng, minh bạch, vừa tạo không gian thử nghiệm đổi mới cho doanh nghiệp, đặc biệt là startup.

Thực tiễn ở Mỹ và EU cho thấy, nếu không kiểm soát tốt, thị trường sẽ bị chi phối bởi một vài tập đoàn lớn. Việt Nam cần xây dựng bộ tiêu chí nhận diện nền tảng và có giải pháp kịp thời để đảm bảo cạnh tranh lành mạnh. Luật Thị trường Kỹ thuật số của EU có thể là mô hình tham khảo hữu ích.

Đồng thời, việc đầu tư vào hạ tầng TMĐT nội địa là cần thiết. Bài học từ Ấn Độ cho thấy, việc xây dựng hệ sinh thái TMĐT “Make in Vietnam” (bao gồm: sàn giao dịch, cổng thanh toán, dịch vụ logistics và quảng cáo số…) sẽ giúp giảm phụ thuộc nền tảng ngoại, tăng tính chủ động trong điều hành.

TS Hà cũng cho rằng, để phát triển bền vững, Việt Nam cũng cần ưu tiên hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa. Có thể thông qua chính sách trợ giá vận chuyển, đào tạo kỹ năng TMĐT, hỗ trợ kết nối với hệ sinh thái số và nền tảng thanh toán.

Việt Nam cũng cần tích cực tham gia các hiệp định như DEPA, CPTPP và hợp tác quốc tế về tiêu chuẩn thanh toán, thuế, logistics cũng như giải quyết tranh chấp TMĐT xuyên quốc gia.

“Dù đi theo hướng nào, điều cốt lõi vẫn là cân bằng giữa kiểm soát và sáng tạo, đặt người tiêu dùng ở vị trí trung tâm và tạo môi trường công bằng cho mọi thành phần tham gia thị trường TMĐT”, TS Nguyễn Thị Hà nhấn mạnh.