Chống gian lận thương mại điện tử và vai trò của cơ quan Hải quan

Đối với Việt Nam, với tốc độ tăng trưởng TMĐT cao và vị trí trung tâm chuỗi cung ứng khu vực, việc học hỏi kinh nghiệm thế giới là cần thiết để nâng cao hiệu quả thực thi hải quan, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và thúc đẩy thương mại bền vững.

Từ những con số

Theo báo cáo của Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế (OECD), năm 2024, giá trị TMĐT kinh doanh (business e-commerce, chủ yếu B2B) toàn cầu ở 43 nền kinh tế (chiếm khoảng 76% GDP thế giới) đạt gần 27.000 tỷ USD, so với GDP toàn cầu ước tính khoảng 25- 27%, với tốc độ tăng trưởng trung bình 7-8% hàng năm. Tại Việt Nam, theo đánh giá của Bộ Công Thương, TMĐT dự kiến đạt 52 tỷ USD vào 2025.

Kho chứa hàng xâm phạm quyền SHTT bị kiểm tra, xử lý tại quận 12 TPHCM. Ảnh: QLTT TPHCM

Báo cáo mới nhất của OECD cũng chỉ rõ, dựa trên dữ liệu toàn diện nhất có sẵn đến năm 2021, giá trị thương mại hàng giả toàn cầu ước tính đạt 467 tỷ USD, chiếm 2,3% tổng thương mại thế giới, gây thiệt hại hơn 2,5 triệu việc làm và rủi ro sức khỏe người tiêu dùng.

Điển hình, tại Liên minh châu Âu (EU), giá trị nhập khẩu (NK) hàng giả năm 2021 là 117 tỷ USD, chiếm 4,7% tổng NK EU. Theo Corsearch năm 2024 dự báo thị trường hàng giả toàn cầu có thể đạt 1,79 nghìn tỷ USD vào năm 2030 (khoảng 5% thương mại toàn cầu), hàng giả qua TMĐT thường được vận chuyển bằng bưu kiện nhỏ, khó kiểm soát, với 77% vụ bắt giữ liên quan đến bưu điện và chuyển phát nhanh. Tại EU, 91% vụ bắt giữ hàng giả liên quan đến mua sắm trực tuyến, chủ yếu từ Trung Quốc (76% số vụ).

Ở Việt Nam, thống kê từ Bộ Công Thương, năm 2025, tổng giá trị hàng hóa vi phạm thu giữ trong 9 tháng đầu 2025 vượt 16.000 tỷ VND, với hàng giả từ Trung Quốc chiếm 60% NK, gây thất thu thuế quan và ảnh hưởng SHTT. Điều đó cho thấy thách thức kiểm soát biên giới và nền tảng trực tuyến ngày càng lớn.

Bài học và yêu cầu đặt ra

Trước tình hình đó, Tổ chức Hải quan thế giới (WCO) thúc đẩy Sáng kiến Hải quan Xanh và Khung SAFE với dữ liệu CEN (Customs Enforcement Network) hỗ trợ trao đổi thông tin thời gian thực. Azerbaijan tích hợp ChatGPT cho phân loại HS code và AI X-ray phát hiện buôn lậu; Trung Quốc sử dụng nền tảng Smart Supervision xử lý 8,62 tỷ nhiệm vụ dữ liệu để đánh giá rủi ro; Jordan thành lập E-Commerce Customs Centre cho bưu kiện nhanh. Dubai Customs giới thiệu nền tảng blockchain cho TMĐT xuyên biên giới năm 2024, giảm thời gian thông quan 50% và tăng độ tin cậy dữ liệu.

Báo cáo năm 2025 của OECD chỉ ra tự động hóa giúp giảm 90% thời gian kiểm tra ở Úc qua Simplified Trade System. Thách thức chung bao gồm thiếu hợp tác (chỉ 25% cơ quan biên giới kết nối IT) và rủi ro an ninh mạng, nhưng kết quả tích cực giảm gian lận thương mại 20-30% nhờ AI và tăng thu giữ 15% qua hợp tác công tư.

Đào tạo công chức Hải quan kiến thức về AI và rủi ro TMĐT. Ảnh: T.H

Kinh nghiệm hải quan thế giới trong phòng chống gian lận TMĐT cho thấy sự chuyển dịch mạnh mẽ từ kiểm tra vật lý truyền thống sang thu thập, lưu trữ để xử lý dữ liệu. Điển hình, EU áp dụng mô hình Chuyển dịch “product-to-firm”, tập trung kiểm soát doanh nghiệp qua dữ liệu trước/hậu thông quan để xử lý NPR-PPMs và bưu kiện nhỏ; MoU EU và ECWG Mỹ hợp tác công-tư chia sẻ dữ liệu thời gian thực với nền tảng TMĐT để gỡ listings nhanh chóng; thành viên WCO là Azerbaijan, Dubai và Single Window EU ứng dụng công nghệ số như AI, blockchain để tự động hóa, giảm thời gian thông quan 50-90%...

Từ kinh nghiệm trên, theo TS Trần Việt Phương (Khoa Thuế và Hải quan, Học viện Tài chính) cho rằng, để chống gian lận TMĐT, Việt Nam cần hoàn thiện khung pháp lý bằng việc sửa đổi Luật Hải quan 2014 và Nghị định 08/2015/NĐ-CP theo hướng tích hợp quy định DSA-like. Đồng thời yêu cầu các nền tảng TMĐT báo cáo danh sách nghi vấn và chia sẻ dữ liệu với cơ quan Hải quan.

Trong đó, cần nhanh chóng ban hành nghị định kiểm soát bưu kiện nhỏ (dưới 1 triệu đồng), điều chỉnh ngưỡng de minimis và tham gia đầy đủ WCO CEN để trao đổi dữ liệu quốc tế. Đẩy nhanh Chiến lược phát triển hải quan đến năm 2030 với trọng tâm TMĐT, nhằm giảm thất thu 20% vào năm 2027.

Ngoài ra, các cơ quan quản lý, thực thi cần tăng cường ứng dụng công nghệ thông qua việc xây dựng hệ thống dữ liệu lớn tích hợp AI như Smart Supervision (Trung Quốc), sử dụng cho phân tích rủi ro lô hàng TMĐT (xử lý hàng triệu bản ghi/ngày). Triển khai blockchain như Dubai cho truy xuất nguồn gốc, kết nối với VNACCS và e-Manifest để tự động hóa khai báo, giảm kiểm tra vật lý xuống dưới 5%.

Đẩy mạnh hợp tác quốc tế và nội bộ bằng việc tham gia Operation Pangea (INTERPOL) và ký MoU song phương với Hải quan Trung Quốc, EU... về chia sẻ dữ liệu TMĐT. Đẩy mạnh hậu kiểm và nâng cao năng lực, áp dụng kiểm tra sau thông quan như EU, đưa 1% doanh nghiệp TMĐT lớn kiểm tra hàng năm, kết hợp đào tạo 5.000 cán bộ về AI và rủi ro TMĐT. Tăng nguồn lực với ngân sách 10% cho công nghệ, và chiến dịch nâng cao nhận thức để tăng tính tuân thủ của doanh nghiệp.

Theo TS Trần Việt Phương, việc thực hiện các kiến nghị này sẽ giúp Việt Nam giảm 20-30% gian lận TMĐT, bảo vệ SHTT và thúc đẩy kinh tế số bền vững, phù hợp với Đề án Kinh tế tuần hoàn 2022-2030.