Trí tuệ nhân tạo (AI) và đổi mới quản lý rủi ro trong lĩnh vực hải quan

Công nghệ, thương mại điện tử và hải quan xanh là 3 chủ đề gần đây trong phiên họp mới nhất của Ủy ban Kỹ thuật thường trực WCO. Nguồn: WCO.

Trong khi đó, dữ liệu hải quan phát sinh ngày càng lớn, cùng yêu cầu giảm thời gian thông quan và tăng cường kiểm soát, dẫn đến việc ứng dụng công nghệ đột phá trong quản lý rủi ro.

Trí tuệ nhân tạo (AI) đang mở ra phương thức quản lý mới, phù hợp với định hướng của Tổ chức Hải quan thế giới (WCO).

Như trước đây, phân tích rủi ro chủ yếu dựa vào kinh nghiệm của công chức, mô hình tĩnh (dựa trên các quy tắc cố định) và dữ liệu lịch sử, thì hiện nay trí tuệ nhân tạo đang mở ra hướng tiếp cận mới, chủ động và có độ chính xác cao hơn. Ứng dụng AI giúp cơ quan Hải quan chuyển từ tư duy xử lý thụ động sang chủ động giám sát và dự báo rủi ro tiến đến theo thời gian thực.

Một trong những thay đổi lớn nhất mà AI mang lại là khả năng dự báo rủi ro trước thông quan.

Hệ thống học máy (ML) có thể phân tích đồng thời hàng triệu dữ liệu từ tờ khai, lịch sử tuân thủ, hồ sơ doanh nghiệp, tuyến đường, trị giá, mã số hàng hóa (mã số HS), xuất xứ… để nhận diện bất thường trước khi hàng hóa được thông quan.

Các mô hình phân tích dự báo còn giúp phát hiện nguy cơ khai báo trị giá thấp, gian lận xuất xứ nhằm tận dụng ưu đãi đặc biệt theo các Hiệp định Thương mại tự do, chuyển tải bất hợp pháp hoặc thay đổi bất thường về mã số HS so với các lô hàng cùng loại.

Nhờ đó, hoạt động phân luồng trở nên chính xác hơn, tập trung nguồn lực vào việc kiểm tra vào nhóm hàng hóa và doanh nghiệp có rủi ro cao.

AI cũng đóng vai trò quan trọng trong xây dựng hệ thống quản lý rủi ro dựa trên dữ liệu. Công nghệ này giúp cơ quan Hải quan không chỉ phân loại rủi ro trong thông quan, mà còn giám sát tuân thủ của doanh nghiệp theo vòng đời, từ đăng ký, hoạt động xuất nhập khẩu đến kiểm tra sau thông quan.

AI cũng đặc biệt hiệu quả trong xử lý dữ liệu lớn. Với dữ liệu tờ khai tăng trưởng trung bình hàng chục phần trăm mỗi năm, việc phân tích thủ công gần như không khả thi.

Các thuật toán hỗ trợ tự động đối chiếu trị giá khai báo với cơ sở dữ liệu giá tham chiếu, so sánh mô tả hàng hóa với lịch sử phân loại, kiểm tra sự phù hợp giữa chứng từ và hành trình vận tải.

Trí tuệ nhân tạo thay đổi công tác quản lý rủi ro. Nguồn: Project Management.

Đối với dữ liệu soi chiếu container, AI ứng dụng thị giác máy tính giúp nhận diện vật thể nghi vấn, cấu trúc ẩn giấu hoặc hàng cấm với tốc độ nhanh hơn và độ chính xác tốt hơn, hỗ trợ lực lượng kiểm soát chống buôn lậu hải quan.

Dù AI mang lại nhiều lợi ích, yếu tố con người vẫn giữ vai trò trung tâm trong quản lý rủi ro.

Các thuật toán có thể cung cấp cảnh báo và gợi ý hành động (hỗ trợ) nhưng công chức hải quan mới là người đánh giá tính hợp lệ của dữ liệu, xem xét các yếu tố pháp lý, kỹ thuật và ra quyết định cuối cùng.

Sự kết hợp giữa năng lực phân tích của AI và kinh nghiệm nghiệp vụ của công chức hải quan giúp nâng cao tính minh bạch, nhất quán và hiệu quả trong quá trình kiểm soát. Đây cũng là cơ sở để xây dựng môi trường tuân thủ tốt, giảm thời gian thông quan đối với doanh nghiệp chấp hành tốt pháp luật.

Bên cạnh đó, Trí tuệ nhân tạo thúc đẩy việc trực quan hóa dữ liệu rủi ro thông qua các bảng điều khiển số (Dashboard).

Hệ thống có thể hiển thị thời gian thực điểm rủi ro của doanh nghiệp, nhóm hàng trọng điểm, tuyến vận tải nhạy cảm, cũng như các dấu hiệu bất thường trong trị giá, xuất xứ và mô tả hàng hóa.

Các Dashboard còn hỗ trợ cảnh báo tự động đối với các hồ sơ cần kiểm tra sau thông quan hoặc các lô hàng có nguy cơ cao, giúp lãnh đạo và cán bộ nghiệp vụ dễ dàng theo dõi, phân tích và ra quyết định.

Tuy nhiên, quá trình ứng dụng AI trong quản lý rủi ro hải quan cũng đối mặt với những thách thức nhất định.

Nhiều hệ thống công nghệ thông tin, dữ liệu phân tán, chất lượng dữ liệu chưa đồng nhất và kịp thời, chưa chuẩn hóa, … đều ảnh hưởng đến độ chính xác của mô hình.

Ngoài ra, các thuật toán AI cần đảm bảo yêu cầu minh bạch, giải thích được để phù hợp với quy định pháp lý và tạo sự tin cậy cho người sử dụng. Việc tích hợp AI với hệ thống quản lý rủi ro hiện tại cũng đòi hỏi lộ trình rõ ràng, nguồn lực đầu tư và cơ chế quản lý phù hợp.

Nhìn về tương lai, AI sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng hệ thống quản lý rủi ro thông minh.

Các mô hình tiên tiến có thể không chỉ dừng lại ở nhận diện rủi ro mà còn tự động đề xuất biện pháp xử lý (bước cao nhất của phân tích dữ liệu), phân công nhiệm vụ và cập nhật tiến độ thực hiện.

Việc kết nối cơ sở dữ liệu AI với hệ thống thông tin của các cơ quan quản lý nhà nước khác trong và ngoài nước cũng như các cơ quan, tổ chức trong lĩnh vực logistics, tài chính-ngân hàng, thương mại điện tử sẽ tăng cường năng lực giám sát xuyên suốt chuỗi cung ứng.

Có thể khẳng định rằng trí tuệ nhân tạo đang trở thành công cụ thay đổi sâu sắc cách thức cơ quan Hải quan đánh giá và xử lý rủi ro. Khi được triển khai đồng bộ cùng cải cách thủ tục, số hóa quy trình và nâng cao năng lực công chức, AI sẽ góp phần quan trọng thực hiện mục tiêu cân bằng giữa công tác kiểm soát và tạo thuận lợi thương mại của cơ quan Hải quan.