Doanh nghiệp an tâm sẽ chủ động đóng góp nhiều hơn cho ngân sách

GS.TS Mạc Quốc Anh: Các chi phí ẩn đang đè nặng doanh nghiệp

3 loại chi phí ẩn đang đè nặng doanh nghiệp

Ông Mạc Quốc Anh cho biết, Hà Nội hiện có hơn 400.000 doanh nghiệp nhỏ và vừa cùng hàng triệu hộ kinh doanh cá thể, chiếm hơn 13% tổng số doanh nghiệp cả nước. Nhóm này, hoạt động chủ yếu trong thương mại, dịch vụ, logistics và công nghiệp phụ trợ, được coi là “xương sống” của nền kinh tế Thủ đô. Tuy nhiên, đây cũng là nhóm chịu rủi ro hành chính lớn nhất vì thường thiếu nguồn lực chuyên môn về tài chính, kế toán và pháp lý.

Khi đề cập đến “chi phí tuân thủ thuế,” mọi người thường nghĩ đến những yếu tố dễ định lượng như số giờ kê khai, khối lượng giấy tờ, hay thời gian chờ hoàn thuế. Tuy nhiên, đối với cộng đồng doanh nghiệp nhỏ và hộ kinh doanh – nhóm chiếm hơn 98% tổng số doanh nghiệp tại Hà Nội, bức tranh chi phí thực tế còn phức tạp hơn nhiều. Cái giá mà nhóm này thực sự phải gánh chịu là “chi phí ẩn” – cái giá của sự không chắc chắn.

Sự không chắc chắn này tồn tại ở ba khía cạnh quan trọng: không chắc quy định nào đang có hiệu lực; không chắc cách hiểu của cơ quan thuế có thống nhất, và quan trọng nhất: không chắc mình làm đúng hay chưa.

Lý giải rõ hơn về vấn đề này, ông Mạc Quốc Anh nêu rõ, do thiếu nguồn lực và sự bất định trong quy định, doanh nghiệp nhỏ đang phải trả ba loại chi phí ẩn không được phản ánh trong các báo cáo cải cách hành chính gồm:

Chi phí tinh thần: Nỗi sợ sai và sợ bị phạt. Theo khảo sát của Hiệp hội doanh nghiệp nhỏ và vừa Hà Nội, 90% hộ chuyển đổi lên doanh nghiệp cho biết “nỗi sợ sai quy định về thuế” là rào cản lớn nhất. Thậm chí, 65% hộ kinh doanh phi chính thức thừa nhận họ “không đủ người hoặc hiểu biết để kê khai đúng”. Nỗi sợ này buộc họ phải thuê thêm kế toán, thông thường DN phải chi thêm 2 triệu đồng mỗi tháng “chỉ để đi cho đúng đường”– một chi phí tinh thần không thể đo đếm trong mọi báo cáo về cải cách hành chính.

Chi phí cơ hội: Thời gian chờ đợi làm mất dòng tiền chi phí cơ hội phát sinh từ sự thiếu minh bạch trong phản hồi lỗi. Ví dụ, một doanh nghiệp sản xuất tại Hà Đông đã bị treo hoàn thuế gần ba tuần chỉ vì sai lệch dữ liệu khi gửi hóa đơn điện tử. Hậu quả là dự án dừng, hợp đồng lỡ, và lãi vay tăng. Mỗi ngày chờ đợi là một chi phí mà doanh nghiệp nhỏ phải trả.

Chi phí thông tin: Nhiều luật nhưng hướng dẫn khó hiểu. Luật pháp không thiếu, nhưng hướng dẫn chi tiết, dễ hiểu lại hiếm. Sự không nhất quán trong hướng dẫn (“cứ mỗi lần hỏi thuế, mỗi nơi nói khác”) đang khiến doanh nghiệp phải trả phí cho sự bất định.

Theo báo cáo của WB Doing Business 2020, trung bình một doanh nghiệp nhỏ ở Việt Nam mất 10–15 triệu đồng/năm cho chi phí tuân thủ thuế, bao gồm cả việc thuê tư vấn, phần mềm và dịch vụ kế toán.

Cần chuyển từ tuân thủ bắt buộc sang tuân thủ thông minh

Ông Mạc Quốc Anh nhấn mạnh, trong thời gian vừa qua, ngành Thuế Hà Nội đã đạt được những bước tiến vượt bậc trong hiện đại hóa và chuyển đổi số. Đến nay đã có 99,38% doanh nghiệp khai thuế điện tử, 98,88% nộp thuế qua mạng, và 100% doanh nghiệp đã sử dụng hóa đơn điện tử. Chỉ số hài lòng người nộp thuế đạt 92–95%, thuộc nhóm cao nhất cả nước.

Tuy nhiên, “tuân thủ kỹ thuật” không đồng nghĩa với “tuân thủ tự giác”. Các con số này chưa thể phản ánh hết “chỉ số cảm xúc” của người nộp thuế: liệu họ có thấy quy trình minh bạch, dễ hiểu, dễ làm và dễ tin không?.

Chính vì thế, cần có một bước chuyển mình từ mô hình tuân thủ bắt buộc sang tuân thủ thông minh, nơi người nộp thuế được đồng hành và được đặt niềm tin.

Theo ông Mạc Quốc Anh, để chuyển đổi thành công, hệ thống hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và hộ kinh doanh cần được thiết kế lại dựa trên ba nguyên tắc:

Thứ nhất dễ hiểu hơn: Hướng dẫn theo tình huống, không theo văn bản. Bởi Doanh nghiệp nhỏ không có phòng pháp chế, họ chỉ cần biết “trong trường hợp của tôi, tôi phải làm gì,” thay vì phải đọc hết các nghị định. Cần xây dựng các bảng “10 tình huống phổ biến” cho hộ kinh doanh (ví dụ: chuyển đổi lên doanh nghiệp, khấu trừ VAT, sai sót hóa đơn) được giải thích bằng ngôn ngữ đời sống, không phải thuật ngữ pháp lý. Điều này giúp họ chủ động làm đúng hơn.

Thứ hai ít giấy tờ hơn: Giảm tầng nấc xác nhận và chứng từ. Hiện nay, nhiều thủ tục thuế vẫn yêu cầu doanh nghiệp tải lên hàng loạt tệp đính kèm mà cơ quan khác đã có. Do đó cần đẩy mạnh kết nối dữ liệu giữa cơ quan thuế – ngân hàng – bảo hiểm – hải quan thông qua nền tảng “TaxID Connect” để đối soát tức thời. Hộ kinh doanh nên có quyền nộp tờ khai trực tiếp qua ứng dụng di động và xác thực bằng Căn cước công dân gắn chip, loại bỏ nhu cầu ký số phức tạp.

Thứ ba biết kết quả sớm hơn, minh bạch phản hồi lỗi tức thì: Điều doanh nghiệp nhỏ sợ không phải nộp thuế, mà là không biết vì sao hồ sơ bị lỗi. Dó đó cần thiết lập cơ chế “phản hồi lỗi tức thì”. Khi hồ sơ bị treo, hệ thống phải gửi ngay tin nhắn mô tả lỗi và gợi ý khắc phục.

Một số địa phương như Đà Nẵng, Cần Thơ đã xây dựng đường dây hỗ trợ thuế điện tử cho hộ cá thể, phản hồi trong 24 giờ. Đây là các mô hình cần được nhân rộng.

Ông Mạc Quốc Anh cũng cho rằng: Hà Nội có thể nghiên cứu trở thành “phòng thí nghiệm thể chế” cho mô hình tuân thủ mới - mô hình văn hoá tuân thủ thông minh. Theo đó Hà Nội có thể thành lập Trung tâm hỗ trợ thuế SME – hộ kinh doanh ở mỗi quận, hoạt động như “bác sĩ thuế” tư vấn nhanh; ứng dụng trợ lý ảo hướng dẫn kê khai hộ kinh doanh chỉ cần nhập mã ngành, hệ thống tự gợi ý biểu mẫu phù hợp.

Cùng với đó có thể xây dựng “Cổng tín nhiệm thuế SME Hà Nội” để ghi nhận và xếp hạng doanh nghiệp tuân thủ tốt. Nếu Hà Nội làm được, mô hình này có thể nhân rộng toàn quốc biến “tự giác thuế” thành chuẩn mực văn hóa doanh nghiệp Việt Nam.

Về thể chế chính sách, Ông Mạc Quốc Anh cho rằng cần ưu tiên doanh nghiệp nhỏ tuân thủ tốt trong các lĩnh vực hoàn thuế, đấu thầu và tiếp cận vốn.

Bên cạnh đó cần công khai thống nhất cách hiểu các văn bản thuế trên toàn quốc, tránh tình trạng “mỗi nơi một cách hiểu”. Đồng thời cần đào tạo và bồi dưỡng “kỹ năng thuế cho người khởi nghiệp,” đưa nội dung này vào chương trình đào tạo nghề và đại học.

“Chính sách tốt nhất là chính sách khiến doanh nghiệp muốn làm đúng vì thấy có lợi, chứ không phải làm đúng vì sợ bị phạt. Bằng cách chuyển đổi sang mô hình tuân thủ thông minh, Việt Nam có thể giảm chi phí ẩn và thực sự nuôi dưỡng niềm tin thuế trong cộng đồng doanh nghiệp nhỏ”, ông Mạc Quốc Anh nhấn mạnh.